ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 11، بهمن 1400 ، شماره پی در پی 69

تحلیل و بررسی عقل و عشق در متون نثر عرفانی فارسی از آغاز تا پایان قرن هفتم

صفحه (193 - 215)
سلمان رحیمی ، حسین حسن پور آلاشتی (نویسنده مسئول)، علی اکبر باقری خلیلی ، سیاوش حق‌جو
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1399

چکیده

هدف و زمینه: دو موضوع بسیار مهمی که همیشه با چالشهای فراوانی در بین صاحب‌نظران و محققان حوزۀ پژوهشهای عرفانی روبرو بوده است، رابطه عقل و عشق از دیدگاه عرفاست. با توجه به تعاریف و نظریات مختلفی که دربارۀ این دو نیروی خدادادی است، کدامیک از این دو، انسان را به سعادت و لقای الهی میرسانند. آیا در این مسیر نسبت به یکدیگر برتری دارند؟ اینکه عارفِ شاعری همچون مولوی پای استدلالیون را چوبین میداند و یا عطار نیشابوری عقل را برای طی طریق در مسیر خداوند، طفلی بشیر میشمارد و غالباً عرفا عقل را ذم میکنند، و از طرف دیگر همین عرفا از گوهری به نام عشق سخن‌پردازی میکنند و آن را مرکبی توانا برای رسیدن به خداوند میدانند، موضوعاتی است که ضرورت بحث در باب آن را ضروری میسازد.

روش مطالعه: این پژوهش با روش گزدآوری اطلاعات کتابخانه ای و به طریق توصیفی-تحلیلی-تطبیقی نگاشته شده است. در بخش پردازش تحلیلی موضوع، ابتدا به نظر عرفا دربارۀ عقل پرداخته شده و در بخش بعدی نظر ایشان را دربارۀ عشق تحلیل و بررسی شده است.

یافته ها: در متون منثور عرفانی نیز در این باره بحث مفصل شده است. کشف المحجوب با دقت هرچه تمامتر به نظریات اختلافی عرفا در این رابطه پرداخته است و رسالۀ قشیریه فصلی از کتابش را به این موضوع اختصاص داده است. البته کسانی همچون نجم الدین رازی، بهاء ولد و سهروردی هرکدام رساله ای جداگانه در این باب نگاشته اند.

نتیجه گیری: عقیدۀ نویسندگان بر این است که عقل دارای مراتب مختلفی است که عرفا تنها آن جنبه از عقل جزئی‌نگر و معاش‌اندیش را که عافیت‌طلب است، در تقابل با عشق میدانند و جنبۀ روحانی عقل که میتواند با عقل فعال در ارتباط باشد و زمینۀ پیشرفت سالک را فراهم آورد، هیچگونه تعارضی با عشق ندارد، بلکه با مرکب عشق هماهنگ و همسو است.

کلمات کلیدی
عقل , عشق , متون عرفانی فارسی , منثور , ادبیات عرفانی

• احوال عارفان و طریقه‌های عرفانی، حلبی، علی اصغر (1392)، تهران: زوار.
• انس التائبین، جام، احمد (1390)، تصحیح و توضیح علی فاضل، چاپ دوم، تهران: توس.
• تاریخ تصوف در اسلام، غنی، قاسم (1388)، تهران: زوار.
• التعریفات، جرجانی، محمدبن علی (1370)، تهران: ناصرخسرو.
• دیدار با سیمرغ، پورنامداریان، تقی (1386)، چاپ چهارم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• رسالۀ عشق و عقل رازی، نجم الدین (1367)، (معیار الصدق فی مصداق العشق)، به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
• رسالۀ قشیریه، قشیری، ابوالقاسم (1387)، ترجمۀ ابوعلی حسن ابن احمد عثمانی، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: زوار.
• طریق عرفانی معرفت از دیدگاه ابن عربی، چیتیک، ویلیام (1390)، ترجمۀ مهدی نجفی افرا، چاپ دوم، تهران: جامی.
• عقل سرخ، پورنامداریان، تقی (1390)، تهران: سخن.
• عوارف المعارف، سهروردی، شهاب الدین ابوحفص (1375)، ترجمۀ ابومنصور اصفهانی، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
• غرر الحکم و درر الکلم، آمدی، عبدالواحدبن محمد (1410ق)، قم: دار الکتاب الإسلامی.
• فرهنگ فارسی معین، محمد (1389)، ، چاپ دوم، تهران: بهزاد.
• کتاب الانسان الکامل، نسفی، عزیزالدین (1390)، با تصحیح و مقدمه ماریژان موله، چاپ یازدهم، تهران: طهوری.
• کشف المحجوب، هجویری، ابوالحسن بن علی (1375)، مصحح ژوکوفسکی و والنتین آلکسی یریچ، چاپ چهارم، تهران: طهوری.
• کنوزالحکمه، جام، احمد (1387)، تصحیح علی فاضل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• لغتنامه، دهخدا، علی اکبر (1377)، ج 10، چاپ دوم، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• مرصادالعباد، رازی، نجم الدین (1322)، تهران: بی نا.
• مرصادالعباد، رازی، نجم الدین (1387) به اهتمام محمد امین ریاحی، چاپ سیزدهم، تهران: علمی و فرهنگی.
• معارف، بهاء ولد، محمد بلخی (1382)، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، چاپ سوم، تهران: طهوری.
• موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تهانوی، محمدعلی، (1413ق)، ترجمۀ جرج زیناتی و عبدالله خالدی، لبنان: بیروت.